Różne formy pieniądza spełniają trzy główne funkcje: służą jako środek wymiany, sposób przechowywania wartości i jednostka rozliczeniowa. Podobnie jak wiele innych aspektów ludzkiego życia, pieniądz przeszedł długą ewolucję na przestrzeni wieków – od prymitywnego systemu handlu opartego na wymianie dóbr, aż po współczesne kryptowaluty, które istnieją w postaci kodów komputerowych.

Początki handlu wymiennego – pierwsze stadium rozwoju pieniądza

Pieniądz, definiowany jako środek wymiany, ma swój początek wraz z pojawieniem się długu – sugerują to najnowsze badania. W wczesnych fazach ludzkiej cywilizacji dominował handel barterowy, w którym ludzie wymieniali się towarami, przypisując im równą wartość.

W pradziejach, społeczeństwa używały jako pieniądza żywego inwentarza, takiego jak bydło, kozy czy wielbłądy. Później, wszystko, co miało wartość, od muszli kauri po sól, funkcjonowało jako forma pieniądza, zanim ostatecznie zastąpione zostało bardziej powszechną monetą wykonaną z metali szlachetnych.

Monety – kluczowy przełom w historii pieniądza

Trudności związane z handlem wymiennym skłoniły ludzi do stworzenia monet wykonanych z metali szlachetnych, co doprowadziło do powstania pierwszych monet około 700 roku p.n.e. Pierwsze monety, wykonane z elektrum (stopu złota i srebra, występującego naturalnie w niektórych rzekach Azji Mniejszej), miały owalny kształt i powstały w starożytnym mieście Lydia, obecnym na terenie dzisiejszej Turcji.

Po podboju Lidii przez Persów, Persowie zaczęli bić monety na masową skalę, co zapoczątkowało globalny rozkwit monetyzacji. Grekom, Rzymianom i Chińczykom również udało się dołączyć do tej rewolucji. Wczesne monety były zazwyczaj wykonane z metali szlachetnych. Później Lidyjczycy również zaczęli wybijać monety z złota i srebra, o wadze od 4 do 60 gramów, w zależności od jakości materiału i rozmiaru monety.

Nowe monety szybko zyskały popularność jako wygodny środek wymiany. Uprościły one proces handlu i przyczyniły się do wyeliminowania niesprawiedliwych nierówności charakterystycznych dla handlu wymiennego.

Historia współczesnego pieniądza

Początki bankowości sięgają starożytnych czasów Mezopotamii, gdzie udzielano pożyczek na procent. W średniowieczu banki odegrały kluczową rolę w rozwoju pieniądza, szczególnie wraz z wynalezieniem papieru.

Pierwsza dokumentowana emisja banknotów przez bank centralny miała miejsce w Szwecji w 1661 roku, za sprawą handlarza pieniędzmi Johana Palmstrucha, który wydawał je jako „kwity potwierdzające” dla osób deponujących złoto lub inne metale szlachetne w założonym przez niego Stockholms Banco.

To właśnie wtedy narodziła się koncepcja pieniądza papierowego zabezpieczonego złotem. Złote monety, trudne do przechowywania i podziału, były zamieniane na dokumenty zawierające informację o ich wartości, przechowywane w bezpiecznych sejfach banku.

Pomysł rozwijał się dobrze, dopóki nie zmarł król Karol X Gustaw w 1660 roku, a rząd nie zdecydował się na wybijanie nowych, mniej czystych sztabek miedzianych. Wtedy deponenci chcieli wycofać swoje najlepsze sztabki, jednak Palmstruch pożyczył je, co doprowadziło do konieczności oddzielenia emisji banknotów od depozytów, tworząc pieniądze fiducjarne, poparte jedynie wiarą.

Palmstruch nie przewidział, że to może prowadzić do inflacji. Po burzliwym okresie kryzysu gospodarczego w 1667 roku bank zbankrutował, gdy nie był w stanie wywiązać się ze zobowiązań wynikających z wydanych banknotów. Palmstruch został początkowo skazany na śmierć, ale ostatecznie ułaskawiono go i osadzono w więzieniu.

Powstanie Banków Centralnych

Szwedzki parlament dostrzegł znaczenie bankowości i w 1668 roku podjął decyzję o założeniu pierwszego banku centralnego w historii: Sveriges Riksbank, który miał wyłączne prawo do emisji banknotów.

Nazwa tej instytucji została później zmieniona na Riksens Ständers Bank. W 2018 roku obchodziła ona swoje 350-lecie istnienia jako najstarszy bank na świecie. Dopiero 26 lat później, w 1694 roku, powstał Bank Anglii – bank centralny, który stał się wzorem dla wielu innych banków centralnych na całym świecie.

Ten model oznaczał, że proces tworzenia pieniądza papierowego został zinwestowany i zinstytucjonalizowany przez rządy, uniemożliwiając jednostkom prywatnym emisję własnych pieniędzy. Tylko bank centralny danego kraju miał uprawnienia do wydawania oficjalnych banknotów, zapewniając, że są one oparte na rzeczywistej wartości złota lub innego zabezpieczenia.

Standard Złota

Do niedawna banknoty miały oparcie w złocie, co znane było jako standard złota. Oznaczało to, że każda emisja pieniądza przez rząd danego kraju musiała być wspierana określoną ilością złota. Ten system przetrwał do 1971 roku, kiedy Stany Zjednoczone oficjalnie zrezygnowały z tego standardu, przestając używać złota jako podstawy dla swojej waluty.

Chociaż niektórzy twierdzą, że euro lub dolar są zabezpieczone złotem, nie ma w tym prawdy. Obecnie używane pieniądze nie są oparte na żadnym fizycznym zasobie; są one emitowane przez bank centralny danego kraju, który na mocy swojej władzy decyduje, że te pieniądze mają wartość i są akceptowane przez społeczeństwo.

Pieniądz fiducjarny – FIAT

Obecnie pieniądz fiducjarny (np. złoty, euro, dolar) – ustanowiony przez rząd środek płatniczy – jest dominującą formą pieniądza. Dla wielu ludzi papierowe banknoty i monety są jedynymi formami pieniądza, jakie znali. Waluta fiat zastąpiła złoto i pieniądz towarowy. Papierowy pieniądz fiducjarny zaczął być używany w XI wieku w Chinach i dopiero w XVII wieku dotarł do Europy.

Według ISO 4217, w 2024 roku w 265 krajach na całym świecie używa się 168 walut, przy czym 70% światowej wartości pieniężnej jest denominowane w dolarach amerykańskich, euro, funtach brytyjskich, jenach japońskich i chińskich juanach.

Oprócz tradycyjnej gotówki, transakcje z użyciem FIAT odbywają się poprzez pośrednika – konieczne jest skorzystanie z systemu bankowego, instytucji finansowych lub aplikacji. Gdy korzystamy z karty, potrzebujemy firmy pośredniczącej, np. VISA, aby dokonać transakcji lub zapłacić za towary i usługi. Takie przypadki określa się jako scentralizowane finanse.

Banki centralne wielu krajów zaczęły emitować pieniądze bez kontroli, co doprowadziło do pierwszych problemów związanych z pogłębiającą się dewaluacją siły nabywczej pieniądza. Nawet sam dolar, jako uniwersalna waluta światowa, ulega tej tendencji, tak że 100 dolarów w 1956 roku miałoby dzisiaj wartość 956 dolarów.

Ten problem, razem z innymi niezdrowymi praktykami ekonomicznymi, przyczynił się do kryzysów gospodarczych, takich jak ten z 2008 roku. W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem wydaje się być nowa forma pieniądza, która nie byłaby kontrolowana przez rządy i banki centralne. Nikt nie przewidywał, że tak się stanie w 2009 roku, kiedy pojawiła się nowa forma pieniądza i wzrosła wartość kryptowalut.